طمع و ترس دو محرک اصلی بازارهای مالی هستند و بر معاملات و سرمایه‌گذاری‌ها تأثیر مستقیمی دارند. معمولا در دوره های رشد و رونق اقتصادی، حرص و طمع باعث افزایش سریع قیمت دارایی های ریسکی مثل سهام می‌شوند. در مقابل ترس و نگرانی همیشه عامل اصلی سقوط قیمت سهام هستند. در بورس سهام نیویورک شاخصی وجود دارد که می‌تواند ترس و نگرانی سرمایه‌گذاران بازار سهام آمریکا را محاسبه و ارزیابی کند. این شاخص نوسان CBOE یا شاخص VIX نام دارد و بهترین شاخص برای ارزیابی میزان ترس سرمایه‌گذاران بورس وال استریت است.
معرفی شاخص VIX
شاخص VIX مثل یک اندیکاتور پیشرو عمل می‌کند و نشانگر نوسانات سی روزه بازار سهام آمریکاست و معمولاً نوسانات شاخص S&P 500 را نشان می‌دهد.شاخص سهلم S&P 500 آمریکا بخش بزرگی از بورس سهام آمریکا را شامل می‌شود و به همین دلیل تصویر بهتری از عملکرد بازار سهام آمریکا را به نمایش می‌گذارد. در واقع شاخص S&P 500 عملکرد ۵۰۰ شرکت بزرگ سهامی را ارزیابی می‌کند.
در سال ۱۹۹۳ دکتر رابرت والی (Robert Whaley) شاخص نوسان بازار CBOE را برای بورس معاملات آپشن شیکاگو طراحی کرد. این شاخص رابطه معکوسی با شاخص S&P 500 آمریکا دارد. شاخص VIX یکی از شاخص‌های اصلی برای ارزیابی جریانات ریسکی یا همان انتظارات و تمایلات بازار است. برای درک بهتر شاخص VIX نیازی به دانستن ابزار حق اختیار معامله یا آپشن نیست. با این حال چند اصطلاح ساده در رابطه با معاملات آپشن وجود دارد که برای درک بهتر عملکرد شاخص VIX مفید هستند:
قرارداد اختیار خرید یا Call Option: این قرارداد به دارنده آن اجازه می‌دهد تا مقدار مشخصی از یک دارایی را در قیمت و زمان معین خریداری کند. اینجا هیچ تعهدی وجود ندارد. به همین دلیل به این نوع قراردادها اختیاری یا آپشن گفته می‌شود.
قرارداد اختیار فروش یا Put Option: این قرارداد به دارنده آن اجازه می‌دهد تا یک مقدار خاص از یک دارایی را با قیمت و زمان مشخص به فروش برساند. در این قرارداد هم تعهدی برای فروش نیست.
قیمت اعمال یا Strike Price: این قیمتی است که در آن دارنده قرارداد اختیار معامله شاید به خرید یا فروش دارایی اقدام کند.
تاریخ انقضا یا سررسید یا Expiration Date: بعد از این تاریخ دارنده قرارداد آپشن یا اختیار معامله دیگر هیچ حق و حقوقی در قبال آن قرارداد ندارد و قرارداد اختیار معامله یا آپشن هم بی‌ارزش می‌شود.
نوسانات ضمنی یا Implied Volatility: نوسانات ضمنی، نشانگر پیش‌بینی‌ها از نوسانات آتی بازار هستند. معمولاً زمانی نوسانات ضمنی افزایش می‌یابند که بازار نزولی باشد. نوسانات ضمنی در بازار صعودی کاهش می‌یابند. در واقع این رفتار بازار نشان می‌دهد که وقتی بازار نزولی است، ریسک معاملات هم بیشتر از بازار صعودی است. نوسانات ضمنی رابطه مستقیمی با ریسک دارند. قیمتی که در محاسبه شاخص VIX استفاده می‌شود، نقطه میانی قیمت خریدوفروش اوراق اختیار معامله یا آپشن است. شاخص VIX ارزیابی از نوسانات ضمنی قراردادهای اختیار معامله S&P 500 در یک بازه زمانی سی روزه است.
نحوه استفاده از شاخص VIX
برای استفاده از شاخص VIX تنها کافی است در گوگل نام این شاخص را جستجو کنید. گوگل آخرین وضعیت شاخص را به شما نشان خواهد داد.
همان طور که در بالا هم اشاره شده رابطه معکوسی بین شاخص VIX و نوسانات شاخص S&P 500 وجود دارد. بسیاری از معامله گران و سرمایه‌گذاران بازارهای سهام و فارکس نمی‌توانند این رابطه معکوس را به درستی درک کنند.
در واقع رابطه معکوس میان دو شاخص به ماهیت بازار آپشن (Option) ربط دارد. زمانی که بازارهای مالی در وضعیت بحرانی قرار دارند، قیمت سهام سقوط می‌کند و ترس و نگرانی از آینده بر بازار حاکم می‌شود. قراردادهای آپشن بیشتر برای مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری استفاده می‌شوند. به همین دلیل در زمان‌های بحرانی، سرمایه‌گذاران برای جبران ضررها در بازار اصلی سهام، اقدام به خرید قراردادهای اختیار معامله فروش می‌کنند. این قرارداد به سرمایه‌گذار اجازه می‌دهد تا مقدار مشخصی از سهام را در زمان و قیمت مشخصی به فروش برساند. دارنده این قرارداد موظف به فروش آن مقدار سهام نیست! با این کار نوسانات ضمنی برای قراردادهای خرید و فروش اختیار معامله افزایش می‌یابد.
به گفته دکتر رابرت والی، زمانی که شاخص VIX رشد می‌کند، به این معنی است که برخی از سرمایه‌گذاران در حال خرید “بیمه” برای بازار سهام هستند و این نشانگر نگرانی آن‌ها از اوضاع بازار است. مردم زمانی به فکر خرید بیمه هستند که نگران چیزی باشند. سرمایه‌گذاران بازار سهام هم با خرید قرارداد اختیار معامله در واقع می‌خواهند سهام خود را بیمه کنند.
در مقابل زمانی که شاخص VIX سقوط می‌کند، به این معنی است که سرمایه‌گذاران نگرانی ندارند. فرض کنید میانگین شاخص VIX برابر ۱۹ واحد باشد. اما امروز شاخص به ۱۱ واحد رسیده است. پس به طور کلی سرمایه‌گذاران خیلی نگران اوضاع نیستند. اما فرض کنید چند هفته پیش شاخص در ۹ واحد قرار داشت. این یعنی در طول چند هفته گذشته نگرانی سرمایه‌گذاران افزایش یافته است!
به طور مثال شاخص VIX در واکنش به شوک اقتصادی کرونا در تاریخ ۱۶ مارس ۲۰۲۰ تا ۸۲٫۶۹ واحد جهش کرد. یا در بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ بالاترین مقدار ثبت‌شده برای شاخص VIX عدد ۸۰ واحد بود. بایستی در ارزیابی شاخص VIX همیشه به دامنه نوسانات شاخص در یک بازه زمانی مشخص توجه کرد.
معامله گران و سرمایه‌گذاران در استفاده از شاخص VIX باید به این نکته توجه داشته باشند که این شاخص یک اندیکاتور مخالف روندی است. یعنی وقتی شاخص VIX به پایین‌ترین حد (کف نسبی) خود می‌رسد، نشانگر سیگنال فروش است. چرا؟ چون‌که افت شاخص VIX به معنی روند صعودی در بازار سهام است. پس وقتی شاخص VIX تشکیل کف می‌دهد، بازار سهام هم در حال تشکیل اوج است. در مقابل اگر شاخص VIX به بالاترین سطح نسبی خود برسد، سیگنال خرید محسوب می‌شود. یعنی بازار سهام به پایان روند نزولی رسیده است.